قدرت الله قربانی
چکیده
عقلگرایی اعتدالی و انتقادی، رویکرد جایگزینِ مناسبی به جای دو رویکرد ایمانگرایی و عقلگرایی حداکثری است، زیرا تلاش دارد تا از معایب آنها مصون بوده، واجد مزایای خاص خود باشد. اعتدالی بودن آن به این ...
بیشتر
عقلگرایی اعتدالی و انتقادی، رویکرد جایگزینِ مناسبی به جای دو رویکرد ایمانگرایی و عقلگرایی حداکثری است، زیرا تلاش دارد تا از معایب آنها مصون بوده، واجد مزایای خاص خود باشد. اعتدالی بودن آن به این معناست که در توانِ شناخت و سنجشگری عقل افراط نمیکند، بلکه میپذیرد که عقل محدودیتهایی دارد. انتقادی بودن آن به این معناست که عقل، خود، انتقاد کننده خویش است و با اجتناب از جزمباوری، با سنجش و نقادی مداوم خود در تکامل تاریخی خود هر روز تقرب بیشتری به حقیقت مییابد. این رویکرد هم بر توامندی عقل بعنوان مبنا، محور، معیار و ابزار کسب و ارزیابی نظام اعتقادات دینی تاکید دارد، و هم اصالتا بر تقدم هستیشناسانه و معرفتشناسانه آن بر وحی و نقل تاکید دارد؛ طوری که حجیت بخشی به نصوص دینی و شناخت اولیه و کلی آموزههای بنیادی دین، صرفا بر عهده عقل است. این رویکرد، همچنین نگاه متواضعانهای درباره محدودیتهای عقل دارد، یعنی خود عقل تصدیق میکند که شناخت و ارزیابی همه قلمروها و زوایای پنهان دین بر عهده او نیست. عقلگرایی اعتدالی و انتقادی، علاوه براین، بر ضرورت و اهمیت خودانتقادگری، تکامل مداوم، تنوع و تکثر در عقلانیت، انسجام پذیری نظام باورهای دینی، تنوع ابعاد و زبان دین و لزوم تنوع عقلانیتهای ناظربه آنها نیز توجه خاص دارد. در این مقاله، ضمن بررسی فهمهای مختلف از عقلگرایی اعتدالی و انتقادی، اوصاف مختلف این رویکرد با نظر به توانمندیها و محدودیتهای عقل و نگرشهای جدید نسبت به آن، مورد تحلیل قرار میگیرد.