نوع مقاله : مقاله علمی- پژوهشی

نویسندگان

• کیقباد دانشیان کنانلو ¹
• سیدابراهیم آقازاده ²
• توکل کوهی گیگلو ³

¹ دانشجوی دکتری، گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران

² استادیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

³ استادیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر، ایران

چکیده

رابطه اختیار با قاعده فلسفی «جبر علّی و معلولی» از مسائلی است که محل نزاع میان اندیشمندان اسلامی، از حکما و متکلمان و اصولیان بوده است. مشهور حکمای اسلامی اختیار را در تعارض با این قانون عقلی و ضروری نمی‌دانند ولی برخی متکلمان از جمله غزالی آن را منافی با اختیار دانسته اند. لذا محور این پژوهش آن است که با مطالعه و تحقیق در آثار متفکر برجسته جهان اسلام و متکلم بزرگ اشعری (غزالی) اندیشه کلامی وی را در باب نسبت اختیار و ضرورت علّی مورد بررسی و ارزیابی قرار دهد. با توجه به موضوع، این مقاله از حیث جمع آوری مطالب کتابخانه­ای، و از حیث روش، توصیفی – تحلیلی و از منظر هدف، بنیادی است. در این نوشتار سعی شده است پس از تبیین مفاهیم اختیار، ضرورت علّی و اراده، انگیزه‌های اساسی نفی علیت در نظام فکری غزالی بررسی شود. در مجموع معلوم می‌شود که تفکر اشعری­گری بر کل نظریات غزالی سایه افکنده است و سبب جهت­گیری گوناگون وی در تمام مسائل از جمله اختیار و اراده شده است. از دیدگاه غزالی اعتقاد به قاعده ضرورت علّی و معلولی مستلزم محدود بودن قدرت الهی و سلب اختیار انسان و فاعل مختار و مجبور بودن خداوند در اعمالش می‌شود. از این رو در پاسخ به سوال اصلی تحقیق یعنی آیا از دیدگاه امام محمد غزالی میان اعتقاد به ضرورت علّی و معلولی و اختیار فاعل مختار می‌توان جمع کرد یا نه؟ می‌توان گفت که در اندیشه غزالی اختیار با ضرورت علّی جمع‌پذیر نیست.

کلیدواژه‌ها

• اختیار
• مسئولیت
• قاعده ضرورت علّی و معلولی
• غزالی

موضوعات

• فلسفه

عنوان مقاله [English]

Critique of Al-Ghazâlî's View on the Relationship between Determinism and The Free Will

نویسندگان [English]

• Keygobad Daneshian Kenanlu ¹
• Seyed Ebrahim Aghazadeh ²
• Tavakkol Kouhi Giglou ³

¹ PhD Candidate, Tabriz branch, Department of Islamic theology and philosophy, Islamic Azad University, Tabriz. Iran.

² Assistant Professor, Department of Islamic theology and philosophy, Tabriz branch, Islamic Azad University, Tabriz. Iran

³ Assistant Professor, Department of Islamic theology and philosophy, Ahar branch, Islamic Azad University, Ahar, Iran

چکیده [English]

The relationship between the free will and the philosophical rule of "causal determinism" is one of the issues that have been the subject of controversy among Islamic thinkers, theologians, and philosophers. Well-known Islamic scholars do not consider causal determinism in conflict with this rational and necessary law, but some theologians, including Al-Ghazâlî have considered it contrary to the free will. Therefore, the focus of this research is to study and research the works of the prominent thinker of the Islamic world and the great Ash'arite (/æʃəˈriː/; Arabic: أشعریة‎ al-ʾAšʿarīyah or ٱلْأَشَاعِرَة al-ʾAšāʿirah) theologian (Al-Ghazâlî) to study and evaluate his theological thought about the relation of the free will and causal determinism. In this article, after explaining the concepts of the free will, causal determinism and will, the basic motives for denying causality in Ghazali's intellectual system have been examined. In general, it turns out that Ash'arite thought has overshadowed all of Al-Ghazâlî's theories and has led to his various orientations in all matters, including the free will. According to Al-Ghazâlî, believing in the rule of causal necessity requires the limitation of divine power and the deprivation of human free will and the free agent and the compulsion of God in his actions. Therefore, in answer to the main question of the research, that is, from the point of view of Al-Ghazâlî, is it possible to combine the belief in the causal determinism and the free will the free agent or not? It can be said that in Al-Ghazâlî's thought, human free will cannot be combined with causal necessity or determinsm.

کلیدواژه‌ها [English]

• the free will
• causal determinism
• God
• Al-Ghazâ
• lî